Whanaketanga Māori

Whanaketanga Māori

Whanaketanga Māori


I te Huitanguru 2020, i tīmataria e Jane Wrightson tana wā toru-tau hei Mana Ahungarua. Whai muri i tētahi arotake tōmua o te tūnga o te tūāoma whanaketanga Māori a te rōpū whakahaere, i nuku wawe te Mana Ahungarua ki te hanga i tētahi pae hou mō te panonitanga, hei hanga i te āheinga ā-reo, ā-ahurea kaha ake. I whakapā atu mātou ki a Ahorangi Pou Temara, me Te Taura Whiri i te Reo Māori ka tukuna mai he ingoa Māori mō te rōpū whakahaere nei: ko Te Ara Ahunga Ora.

I tohua a Tākuta Kathie Irwin (Ngāti Porou, Rakaipaaka, Ngāti Kahungunu) hei Kaihautū, Whanaketanga Māori i te Whiringa-ā-nuku 2020. E rua ngā tino kaupapa o tēnei tūranga: te whakapakari i ngā kaimahi, tae atu ki te Mana Ahungarua, me te mahi i runga i ngā kaupapa ā-waho motuhake e rapu ana i tētahi huarahi pai ake mō te whai whakaaro ki ngā matea o ngā kaiwhaipānga Māori.

Hei tauira, i uru atu ki te Rautaki ā-Motu hōu mō te Āheinga Ahumoni, mō te wā tuatahi, te whakaurunga ki te Māori e mahi ana i te rāngai āheinga ahumoni. I whakarewaina te rautaki e te Minita Take Tauhokohoko e Hōnore Tākuta David Clark i te Pāremata i te marama o Paenga-whāwhā 2021, ā, ka uru tētahi kaupapa nui ka ārahina i te taha o te Māori o tēnei rāngai.

Tā Mātou Hōtaka Whakangungu Āheinga Ahurea


Ko te Wāhanga 1 o te Hōtaka Whakangungu Āheinga Ahurea a Te Ara Ahunga Ora i rewa i te marama o Huitanguru 2021.  I uruparetia ngā takohanga i whakatokotoria ki te Ture Public Service 2020 hei tautoko i te Karauna ki te whakatinana i ōna haepapatanga i raro i Te Tiriti o Waitangi hei whakawhanake i ngā putanga pai ake mā te Māori.  Ka uru hoki ki te Wāhanga 1:

  • He Tātaritanga Mātea ā-Kaimahi ki te whakatau i te kaupae o te mōhiotanga ā-ahurea i waenganui i ngā kaimahi, ā, me ngā āhuatanga hei aronga nui mā rātou.
  • He hōtaka mariko ā-wiki ka tukuna kanohi-ki-te-kanohi i Tāmaki Makaurau, ā, mā te hono ataata ki Te Wairarapa, Te Whanganui-a-Tara, Tauranga me Rotorua.  Ko ētahi o ngā kaupapa ako ko te reo, te tikanga, te karakia, te waiata, te Tiriti o Waitangi, ngā take rangahau o te angitu Māori, me ngā tauira o te Mana Wahine.
  • Te whakaritenga o tētahi whārangi rauemi Waka Huia ki te whatungaroto kaimahi.
  • He Whakangungu ā-Tiriti mā te ako i raro i a The Wall Walk, e whakahaeretia ana e Tākuta Simone Bull.

Hei te 2021/2022, hei wāhanga o Te Wāhanga 2, ka whanaketia e Te Ara Ahunga Ora tētahi Rautaki Māori, e toru ōna whāinga.  Ko te āhua nei ko ēnei ko te:

  • Whakawhanake me te whakatinana i te Mahere Maihi Karauna, te whakaae kei hea te taunga o ngā ākonga hei wāhi tīmata, me te mahi kia kōkiri whakamua rātou i te huarahi ako hohe me te tautoko i te reo.
  • Whakawhanake me te whakahohe i tētahi hononga ki a Ngāti Whātua, otirā te Mana Whenua o te wāhi e noho nei a Te Ahunga Ora.
  • Whanake me te whakahohe i tētahi Mahere Whakaurunga Kaiwhaipānga Māori

Our Treaty partnership approach: 1. Te Tiriti/The Treaty, 2. Crown Agency/Entity: PSA 2020, 3. Critical Theory/Kaupapa Māori Theory, 4. He Awa Whiria. Braided River Approach, 5. Public Policy Māori Outcomes, 6. Māori Strategy

Hei Hinonga Karauna Motuhake, e tūtohu ana a Te Ara Ahunga Ora i te hiranga o Te Tiriti me ōna āhuatanga whai mōhio ki te tukunga o ngā whakaputa pai ake mā te Māori. Ka whakapuaki te Rautaki Māori hou a Te Ara Ahunga Ora i te moemoeā, te whāinga matua me te whakarite ki te hanga i ngā putanga Māori tītike ake.

E whai mōhio ana te urupare a Te Ara Ahunga Ora e ngā atikara me ngā mātāpono o Te Tiriti. Ka pēnei tā mātou hāpai i ngā atikara me ngā mātāpono, i wānangatia ki a mātou kaimahi i te wā o te Hōtaka Whakangungu Āheinga Ahurea:

Te Wānanga o ngā Mātāpono o Te Tiriti o Waitangi a Te Ara Ahunga Ora


Mātāpono 1. Tino Rangatiratanga 

Whanaungatanga. E mōhio ana mātou ki ngā tūturutanga kanorau o te Porihanga Māori, ā, ka mahi tahi mātou ki ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi hei hoa Tiriti, ā, me ngā rōpū whakahaere Māori hei rōpū māngai. Ka mahi mātou mā ngā ara e rite ai te rangona me te whakapuakitanga o ngā reo o te iwi Māori, tae atu ki ngā rangatahi me ngā mana wāhine, puta noa i ngā hohenga o te whanaungatanga.

Mātāpono 2. Mana Taurite

Mahi Tahi. Ka mahi tahi mātou ki te Māori ki te tautoko me te urutau i te whakamārama a Te Manatū Hauora o te mana taurite. Ka mahi mātou ki te tuku ki ngā tūturutanga kanorau Māori mā ngā ara hei whakatau i te mana tōritetanga mā te arotahi ki ngā momo noho (āheinga ki te reo me te ahurea) me ngā āheinga oranga (āheinga ki te mana me te āheinga). Ko te whakamārama a Te Manatū Hauora o te mana taurite ko tēnei:

I Aotearoa, tērā ngā rerekētanga hauora tē taea te karo, otirā he tōkeke-kore, he tika-kore hoki. E āhukahuka ana te mana taurite i ngā tāngata rerekē me ngā kaupae āheinga rerekē me whai i ngā huarahi me ngā rauemi rerekē e mana taurite ai ngā putanga hauora. (Puna: Achieving equity | Ministry of Health NZ). 

Mātāpono 3. Whakamaru Hohe

Whakapapa. I tēnei horopaki, ko te whakamārama ka whāia e Te Ara Ahunga Ora o te 'Whakamaru Hohe' me whai mōhio ngā hōtaka mahi e tuku ana i ngā mahi ā-ture a te rōpū whakahaere (hei tauira, kupu tohutohu mō te kaupapa here moni whiwhi ahungarua) ki ngā tātaritanga hanganga, tae atu ki te whai whakaarotanga o ngā motika me ngā huarahi i poua ki te kaha, i te wā e whakatau ana i ngā matea me ngā whāwhārua.

Mātāpono 4. Kōwhiringa

Mana Motuhake. Ka whāia e mātou te huarahia o 'He Awa Whiria', he huarahi kanorua i roto i te hōtaka mahi a te rōpū whakahaere, e whakarite ana kia tika te tautokona o ngā kupu tohutohu Māori, auraki hoki, i te wā e tika ana. Kāore i rite ai te hanga kotahi mā te katoa. Me whai wāhi ka tika te kanorautanga o te iwi Māori i tētahi huarahi raungāwari, ā-whakahaere hoki.

Mātāpono 5. Rangapūtanga

Kotahitanga. Ka mahi raungāwari mātou ki ngā iwi me ngā kaikawe Māori i ngā huarahi e whakaarotau ana i te tūturutanga. Ka uru ki tēnei raungāwaritanga: te neke i waenga i ngā tūranga tuakana/teina, he wā anō kei a mātou ngā mātauranga tiketike, he wā anō karekau; he wā anō ka whai muri te rōpū whakahaere, hāunga te ārahi, ka taea e te rōpū whakahaere te whakawātea mokowā mā ngā whānau, hapū me ngā iwi ki te neke whakamua; kia whakaiti, pērā ki te manuhiri i ngā mokowā tangata whenua, he whakarongo, he titiro, he whai i ngā whanonga whakaiti pērā ki te manuhiri. He wā anō ka whāia e te rangapūtanga tētahi huarahi hoahoa-ngātahi, otirā he wā anō ka rite te āhua ki te 'nā te Māori, mā te Maori'.

Te whakaurunga ki ngā kaiwhaipānga


Ka noho ngā kaiwhakarato me ngā NGO hei wāhanga o tā mātou whakaurunga ki ngā kaiwhaipānga: Ko te whakaputanga o te Rautaki ā-Motu o te Āheinga Ahumoni; te tukunga o ngā hua me ngā ratonga maha o te āheinga ahumoni o Sorted; te kaupapa rangahau o He aha ia nei te āhua o te ahungarua ki te Māori?, ā, me te Arotake ia toru tau o ngā Kaupapa Here Moni Whiwhi Ahungarua. He wāhanga ngā kura o tā mātou whakaurunga kaiwhaipānga mā te tukunga o Sorted in Schools me Te Whai Hua - Kia Ora i ngā Kura Kaupapa Māori me ngā Kura Ā Iwi.

Ko te hoahoa-ngātahi tētahi huarahi ka whāia e Te Ara Ahunga Ora i tana manako ki te mahi raungāwari i te wā e whakahoa ana ki te hanga i ngā putanga pai ake ki te taha o ngā iwi/Māori. Ko tā mātou huarahi ohaoha-ngātahi mariunga ko 'He Awa Whiria', i whanaketia e Ahorangi Angus McFarlane o Te Whare Wānanga o Waitaha. E whakapono ana mātou he tūturu tēnei tauira ki Aotearoa, ka taea te whakauru i Te Tiriti o Waitangi i roto, ā, me ngā tirohanga kanorua mai i ia hoa Tiriti e mahi nei rātou, i te wā hoki e tukuna ana ngā putanga tītike ake. Ko tētahi āhuatanga matua ko te tūhura i ngā whakaaro mā ngā huarahi rerekē (tirohanga ā-ao) i te wā e whai whakaarotia ana ngā kōwhiringa rerekē hei te roanga o te kaupapa.

Tērā tonu he wā ka hāngai ake te huarahi 'nā te Māori, mā te Māori', ā, e ngana ana mātou ki te mahi pēnei. Hei tauira ake, ko ā māotu mahi ki te taha o Ngā Kura Kaupapa Māori me Ngā Kura Ā Iwi i te whanaketanga o Te Whai Hua - Kia ora tētahi taunakitanga ka taea e mātou, ā i taea e mātou, te whai i te huarahi 'nā te Māori, mā te Māori', kia angitu ai.

Ka arotaketia ngā rangapūtanga mā te huarahi rangahau-rau e tika ana mō ia rangapūtanga motuhake. Kā uru ki ngā tikanga arotake, ko ngā wānanga, ngā arotakenga, ngā tikanga raraunga kounga, tatau hoki.